Trong vũ trụ bao la của Haute Horlogerie, có những bộ máy phức tạp khiến người ta ngả mũ vì độ chính xác và tinh vi, cũng có những bộ phận chuyển động được xem như kiệt tác cơ học bền bỉ. Thế nhưng, tồn tại song song đó cũng có những chức năng khác không để đo thời gian cũng không chống lực hấp dẫn, nhưng vẫn đủ sức khiến trái tim người yêu đồng hồ xao động.
V
an Cleef & Arpels gọi sáng tạo độc đáo của mình là “poetic complications” – những cơ chế phức tạp nên thơ. Và không gì minh chứng rõ hơn mẫu đồng hồ Brise d’Été – chiến thắng giải Ladies Complication tại Grand Prix d’Horlogerie de Genève (GPHG) năm 2024. Khi bấm nút ở vị trí 8 giờ, mặt số tựa như một khu vườn mùa hè rực rỡ sẽ lập tức sống dậy. Những cánh hoa đong đưa nhẹ nhàng trong làn gió đến từ trí tưởng tượng, trong khi những chú bướm lượn quanh viền mặt số như mang theo hơi thở của thiên nhiên. Sau đúng mười giây, khung cảnh lắng lại để trả chiếc đồng hồ về với tĩnh lặng, tựa như tất cả những gì vừa xảy ra chỉ là một ảo thuật cơ học tài tình.
Để tái hiện được chuyển động tưởng như bất định ấy, Rainer Bernard, Giám đốc R&D của Van Cleef & Arpels, và nhóm của ông không chỉ làm mới hệ bánh răng, mà còn phải định nghĩa lại toàn bộ nguyên lý chuyển động. Ông kể: “Cánh hoa quá lớn để di chuyển qua thân cây, vậy nên chúng tôi phải phát minh ra một hệ cơ để đỡ lấy phần dưới của hoa, tạo chuyển động đẩy lên từ bên dưới”. Dĩ nhiên, mọi chi tiết đó đều được giấu kỹ, bởi như Bernard nói “Tôi yêu opera, nhưng tôi không muốn nhìn thấy những sợi dây cáp”. Thế nhưng, dù tất cả kỹ nghệ ấy đáng kinh ngạc đến đâu thì những chiếc đồng hồ như Brise d’Été vẫn thường bị xếp vào nhóm “emotional complication” – một cách gọi đầy ám chỉ rằng đây là những chức năng không phục vụ cho việc… đo thời gian. Thật mỉa mai, bởi nếu thành thật mà nói, hầu hết các complication kể cả kinh điển như tourbillon hay minute repeater giờ đây cũng không còn vai trò thực tiễn. Tourbillon được sinh ra để khắc phục sai số của đồng hồ bỏ túi trong thế kỷ 18, minute repeater với bộ điểm chuông là công cụ xác định thời gian trong bóng tối. Giờ đây, mọi chức năng ấy đều đã bị chiếc điện thoại thông minh thay thế dễ dàng.
Vậy tại sao một cơ cấu làm nở hoa và tung cánh bướm lại không được trân trọng như tourbillon? Phải chăng vì những chuyển động ấy không phơi bày tính chất cơ học của mình cho người xem: không có bánh xe lộ thiên, không có cầu nối skeleton, không có rotor được đánh bóng? Hay bởi vì nó là hiện thân của sự nữ tính và rằng trong một ngành công nghiệp vốn chịu sự chi phối của ánh nhìn nam giới, mọi thứ thiên về cảm xúc đều bị xem nhẹ?
“Có một sự phân biệt ngầm giữa cơ học nam và cơ học nữ” – Adrian Buchmann – nhà thiết kế cấp cao của Christopher Ward – nhận định. “Một số thương hiệu làm những complication rất sáng tạo cho đồng hồ nữ, như Van Cleef & Arpels chẳng hạn, nhưng lại bị nhận xét là quá cảm xúc. Ai bảo hoa lá dành cho phụ nữ, còn bánh răng dành cho đàn ông?”.
Chanel là một ví dụ khác. Từng bị xem là thương hiệu thời trang “chơi” đồng hồ, Chanel giờ đây đã khẳng định chỗ đứng trong haute horlogerie với Calibre 6 – bộ máy automaton đầu tiên của nhà mốt, mất đến năm năm phát triển với 355 bộ phận. Nó mang hình ảnh một Mademoiselle hoạt hình đang cắt may váy trên mannequin: một hoạt cảnh vui nhộn, nữ tính, nhưng lại đòi hỏi kỹ thuật cao không kém bất kỳ complication nào.
Cũng chính Chanel từng cộng tác cùng những tên tuổi như Audemars Piguet, Giulio Papi và Roman Gauthier để phát triển các bộ máy đầu tiên. Họ phủ tourbillon bằng bông hoa camellia nạm kim cương để người xem nhìn thấy cánh hoa xoay chứ không phải lồng tourbillon. Họ dùng cơ cấu automaton để “diễn” lại một sàn catwalk trên chính mặt số đồng hồ. Nhưng vì không khoe cơ học, những cỗ máy ấy vẫn bị gạt ra ngoài các cuộc tọa đàm nghiêm túc về horology.
Những định kiến ấy bị chính các chuyên gia nữ trong ngành chỉ ra. “Tôi không hiểu sao hầu hết complication nữ đều phải có hoa lá và tiên nữ” – tiến sĩ Rebecca Struthers (chuyên gia đồng hồ duy nhất có bằng tiến sĩ) chia sẻ. “Chúng đẹp, nhưng chẳng phải ai cũng thích thế. Điều trớ trêu là chiếc đồng hồ phức tạp nhất từng được tạo ra là chiếc Marie Antoinette của Breguet lại dành cho một người phụ nữ, và nó không có lấy một bông hoa nào”.
Câu hỏi đặt ra: Tại sao chúng ta không nói về Gucci G-Timeless Planetarium sở hữu các viên đá quý xoay tròn làm cọc số, hay Fabergé Compliquée Butterfly với cánh bướm chỉ giờ qua đĩa xoay ngược với sự ngưỡng mộ như dành cho gyrotourbillon? Phải chăng chỉ vì chuyển động ấy ẩn mình sau vỏ vàng, sau lớp men hoặc một cánh hoa? Bởi vì, như Struthers khẳng định, “Đồng hồ dành cho phụ nữ đơn giản là không được xem trọng dù complication của chúng có tinh vi đến đâu”. Và đó mới là thực tế đáng buồn.
Có thể bạn không nhìn thấy bánh xe hay không nghe thấy tiếng búa gõ điểm chuông, nhưng nếu để tâm quan sát một cánh hoa đang dần hé nở, mở ra trong bốn giây nhờ lực truyền từ một barrel có bộ điều tốc ly tâm lấy cảm hứng từ cuốn Philosophia Botanica của Carl Von Linné thì bạn sẽ nhận thấy đó hoàn toàn là một “miracle of watchmaking” (kỳ tích ngành đồng hồ). Và kỳ tích ấy không đo bằng độ chính xác, mà bằng chính cảm xúc. Có lẽ, đã đến lúc chúng ta nên học cách nghiêm túc tôn vinh những điều diệu kỳ đó.
